Στο κέντρο της Κρήτης, του μεγαλύτερου νησιού της Ελλάδας, απλώνεται το ορεινό συγκρότημα του Ψηλορείτη, του όρους Ίδη κατά την αρχαία του ονομασία, που υπήρξε τόπος γέννησης αθάνατων θεών και ηρωικής δράσης θνητών ανθρώπων.

Μυλοπόταμος, Αμάρι, Μαλεβύζι, Πάνω Ρίζα.

Πολιτισμοί που κείτονται και βλαστάνουν από τις τέσσερεις πλευρές του Ψηλορείτη, ανάμεσα σε χιονισμένες βουνοκορφές, κοφτερούς βράχους και αναρίθμητα σπήλαια, φαράγγια και εύφορες πεδιάδες, πηγές, πλούσιους υγρότοπους, παραλίες και γραφικά λιμανάκια.
Το άγριο τοπίο με τα πρινάρια, τις βελανιδιές τα κυπαρίσσια και τα σπάνια αγριολούλουδα δεσπόζει και αποτελεί το ιδανικό "σκηνικό" για τα πολλά ζώα και πουλιά που εδώ και αιώνες έχουν διαλέξει για "σπίτι" τους, τον Ψηλορείτη.

Η ιστορία της περιοχής είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία της Κρήτης. Οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού εγκαταστάθηκαν αρχικά σε τόπους κοντινούς στις ακτές του νησιού κατά την εποχή του λίθου. Μινωικές κατοικήσεις συναντάμε σε όλη την έκταση του βουνού με σημαντικά κέντρα την Τύλισο, τις Γωνιές, η Ζώμινθος, τα Γρίβιλα κοντά στον Αχλαδέ Μυλοποτάμου, το Μοναστηράκι και το Aποδούλου Αμαρίου.

Κατά τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή περίοδο γνώρισαν μεγάλη ακμή οι πόλεις της Αξού, της Ελεύθερνας, της Τυλίσου και της Συβρίτου. Μετά τη Ρωμαϊκή κατάκτηση η Κρήτη αποτέλεσε επαρχία της αχανούς αυτοκρατορίας. Κατά την περίοδο αυτή κέντρο της πολιτικής και οικονομικής ζωής του νησιού ήταν η Γόρτυνα. Η επικράτηση του Χριστιανισμού οριοθετεί τη Βυζαντινή περίοδο της ιστορίας του τόπου. Η Γόρτυνα, η Αξός, η Ελεύθερνα και η Σύβριτος αποτελούσαν τότε έδρες επισκόπων. Η βυζαντινή παρουσία στο νησί διακόπηκε βίαια με την αραβική κατάκτηση το 823. Από τους σκοτεινούς χρόνους της Αραβοκρατίας δεν έχουμε ουσιαστικές πληροφορίες για την κατάσταση στο νησί. Το 961 ο Νικηφόρος Φωκάς ανακατέλαβε την Κρήτη. Έτσι ξεκινά η Β΄ Βυζαντινή περίοδος στο νησί. Τότε, σύμφωνα με τον θρύλο, εγκαταστάθηκαν αρχοντικές οικογένειες από την Κωνσταντινούπολη οι Καλλέργηδες, οι Κλάδοι, οι Χορτάτζηδες, οι Βλαστοί, οι Bαρούχηδες - ονόματα οικογενειών που ακόμα και σήμερα συναντάμε ευρέως στην περιοχή του Ψηλορείτη.

Κατά την 4η Σταυροφορία (1204) ουσιαστικά καταλύθηκε η βυζαντινή αυτοκρατορία. Η Κρήτη τότε πέρασε στην κυριαρχία της θαλασσοκράτειρας Βενετίας. Οι Κρητικοί δεν έπαψαν με συνεχείς επαναστάσεις να εξεγείρονται κατά των Ενετών. Έτσι η ευρύτερη περιοχή, κατά τις επαναστάσεις των Καλλέργηδων (1299) απέσπασε προνόμια για τους Έλληνες ορθόδοξους κατοίκους της.
Η περιοχή καταλήφθηκε από τους Τούρκους το 1645. Oι πιο άγριοι Tουρκοκρητικοί είχαν έδρα την Aμπαδιά στο Aμάρι. Όπως και στην προηγούμενη περίοδο οι κάτοικοι του Ψηλορείτη ποτέ δε δέχτηκαν την υποταγή στον ξένο δυνάστη. Με συνεχείς επαναστατικές ενέργειες μάχονταν για την ελευθερία. Κατά την περίοδο αυτή οι σπηλιές της περιοχής προσέφεραν καταφύγιο στους Χαΐνηδες, τους θρυλικούς αντάρτες των βουνών.

Κατά τον μεγάλο σηκωμό για την ανεξαρτησία το 1824 τετρακόσιοι Μελιδονιώτες βρήκαν μαρτυρικό θάνατο στον ιστορικό Γεροντόσπηλιο. Στις Γωνιές Mαλεβυζίου το 1830 οι Τούρκοι εκτέλεσαν 75 κατοίκους. Ο επίλογος της Ελληνικής Επανάστασης στην Κρήτη αποτυπώνεται στις δραματικές εκκλήσεις των Κρητικών προς τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, μέσα από τις επιστολές που γράφτηκαν στις Μαργαρίτες έδρα τότε του Επαναστατικού Συμβουλίου των Κρητικών. Το 1822 και 1867 ολοκαυτώθηκαν τα Ανώγεια. Επίκεντρο της επανάστασης του 1866 υπήρξε το ηρωικό Αρκάδι που αποτελεί πανανθρώπινο σύμβολο ελευθερίας και εθελοθυσίας.
Κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μάχη της Κρήτης στη θέση Λατζιμάς κοντά στον Πρίνο Μυλοποτάμου διεξήχθηκαν σφοδρές μάχες ανάμεσα στους συμμάχους και τους Γερμανούς εισβολείς.

Κατά τα χρόνια της Ναζιστικής λαίλαπας συγκροτήθηκαν αντιστασιακές ομάδες, οι οποίες έβρισκαν καταφύγιο στις δύσβατες κορυφές του Ψηλορείτη. Οι κάτοικοι του Ψηλορείτη πλήρωσαν με αίμα τη συμμετοχή τους στην Εθνική Αντίσταση. Στη θέση Γουρνόλακος, νότια από τα Λιβάδια Μυλοποτάμου εκτελέστηκαν 32 άνδρες από την ευρύτερη περιοχή. Κορυφαίο γεγονός της Αντίστασης στο νησί υπήρξε η αρπαγή του στρατηγού Κράιπε στη Δαμάστα. Το σαμποτάζ διαδέχτηκαν τα ολοκαυτώματα των Ανωγείων στο Μυλοπόταμο, των χωριών του Κέδρους στο Αμάρι, των Βοριζίων και η εκτέλεση 25 παλικαριών από τη Γέργερη και τη Νύβριτο, καθώς και 30 κατοίκων στις Γωνιές.

Για περισσότερα στοιχεία στα site : www.psiloritis.eu,

www.psiloritis-natural-park.gr